Of had ik dit nu Kluun deel 4 moeten noemen? In elk geval lijkt het erop dat een beetje extra informatie over het citaatrecht geen kwaad kan. Het citaatrecht is eigenlijk de citaatexceptie. Het is namelijk een beperking van het auteursrecht. Het auteursrecht is het exclusieve recht van de maker van een werk om dit werk openbaar te maken en te verveelvoudigen, behoudens beperkingen bij wet gesteld. Een foto of een tekst kunnen zo’n werk zijn. Als daar auteursrecht op rust heeft de maker in beginsel het recht te bepalen of en waar het werk openbaar gemaakt (meestal: gepubliceerd) mag worden en of en hoe het verveelvoudigd (meestal: gekopieerd) mag worden. Het citaatrecht is hier echter een beperking op. Voldoe je aan de regels van het citaatrecht, is wat betreft dat specifieke citaat de maker van het werk beperkt in de uitoefening van zijn rechten het werk openbaar te mogen maken en te verveelvoudigen. Over het citaatrecht blijken nog een hoop misverstanden te bestaan. Deze probeer ik hier uit de weg te helpen. Daardoor een wat langer artikel dan gebruikelijk misschien.
Verschillende citaatregels
Om eerst de verwarring maar eens groter te maken: er zijn in feite drie verschillende citaatregelingen. De meest bekende is de ‘gewone’ citaatexceptie. Daarnaast is er een uitzondering voor overnemen uit de pers door de pers. Die uitzondering is alleen interessant voor journalisten en nieuwsbronnen. Zij mogen in sommige gevallen gehele artikelen overnemen van hun concurrenten of collega’s. De laatste beperking is geschreven voor het non-commerciële onderwijs. Ook hier gaat het eigenlijk nauwelijks meer om een citaat, maar om het overnemen van grotere delen van het werk, zolang dit redelijkerwijs nodig is voor de onderwijsdoeleinden.
Al deze beperkingen loop ik een voor een langs, telkens met een checklist als afsluiting.
Citaatexceptie
Laat ik beginnen met de meest algemene regel. Een die voor elke blogger geldt, voor elke schrijver, voor iedereen die een presentatie houdt of een review schrijft, zelfs voor Kluun. De citaatexceptie zorgt er voor, dat er onder voorwaarden een uitzondering wordt gemaakt op het auteursrecht en er zonder toestemming of vergoeding een deel van een werk van een maker gebruikt mag worden. Belangrijk is dat het gaat om een citaat.
citaat
Een citaat is in beginsel slechts een deel van een werk. Een stukje tekst uit een groter geheel, een afbeelding uit een serie afbeeldingen of een kleinere afbeelding – een beeldcitaat, of een klankcitaat dat een deel uit een groter muziekstuk kan zijn bijvoorbeeld. Het woord citaat impliceert al dat het stukje tekst of beeld verband moet houden met de context waar het in geplaatst wordt. Zoals een citaat vaak gebruikt wordt als voorbeeld of argument.
bron
Het werk waaruit geciteerd wordt moet verder rechtmatig openbaar gemaakt zijn. Citeren uit een conceptartikel van een collega of de foto gebruiken uit het privé-archief van de fotograaf die dit nog niet aan het publiek heeft getoond, mogen daarom niet. De maker heeft namelijk het recht te beslissen of het werk überhaupt openbaar gemaakt zal worden. Als het eenmaal rechtmatig openbaar gemaakt is, mag citeren ook.
persoonlijkheidsrechten
Daarnaast moet bij het citeren wel de persoonlijkheidsrechten van de maker in acht worden genomen. Het werk mag bijvoorbeeld niet bewerkt worden of onder een andere naam uitgebracht worden. Parafraseren (herformuleren) mag wel. Plaats een citaat dan niet tussen aanhalingstekens om te voorkomen dat je het idee wekt dat het je de exacte tekst hebt gebruikt.
naam- en bronvermelding
Daarnaast moet de bron en de naam van de maker duidelijk vermeld worden, voor zover dit redelijkerwijs mogelijk is. Redelijkerwijs wil onder meer zeggen dat de naam van de maker en de bron duidelijk moeten zijn. Er moet enige moeite gedaan worden om achter deze naam te komen. Een ‘de naam stond er niet bij’ is niet voldoende. Dat er een fout is gemaakt bij een eerdere openbaar making van het werk, mag de maker niet zomaar aangerekend worden. Omdat het citaat altijd in een nieuwe context geplaatst moet worden, is ruimtegebrek over het algemeen geen reden om te zeggen dat naam- en bronvermelding redelijkerwijs niet mogelijk zou zijn geweest.
Duidelijk wil onder meer zeggen dat duidelijk is welk deel het citaat is, waarbij eenvoudig vindbaar moet zijn uit welke bron het citaat komt en wie de maker van het werk is.
Online kan een bronvermelding een hyperlink zijn. Waar mogelijk dicht bij het citaat zelf, zoals je onder een foto vaak staat ‘Foto: bron/maker’. In langere stukken kunnen tekstcitaten ook als voetnoten of eindnoten worden opgenomen. Door het nummertje bij het citaat zijn de bron en de maker later makkelijk terug te vinden onderaan de pagina of achteraan in een lijst. Bij een presentatie kan de maker genoemd worden wanneer deze geciteerd wordt of als er sheets zijn kun je de bron en naam op de sheet bij het citaat vermelden.
doel of context
Je mag een citaat alleen gebruiken als het voor het doel strikt noodzakelijk is. Het citaat moet je gebruiken in een aankondiging, beoordeling, polemiek, wetenschappelijke verhandeling of uiting met een vergelijkbaar doel. Het gaat er hierbij om in welke context je het citaat gaat gebruiken. Die context moet in zekere mate inhoudelijk en enigszins serieus zijn. Non-fictie in principe. Het kan dus gaan om tekst, zoals een blog of artikel, maar bijvoorbeeld ook om (mondelinge) presentaties. Waar ik verder tekst zeg, bedoel ik ook een dergelijke presentatie.
hoeveelheid
Dan rijst de vraag hoeveel je eigenlijk mag citeren. Er bestaan geen standaard richtlijnen, hoeveelheden of percentages die je mag citeren. Die hoeveelheid moet redelijk en strikt noodzakelijk zijn voor het doel. De hoeveelheid hangt daarom onder meer af van het formaat van het oorspronkelijke werk en van het formaat van het werk waar het citaat in terecht zal komen. Het citaat moet opgenomen worden in een groter, nieuw werk. In elk geval mag het niet zoveel zijn dat het gebruik van het citaat wezenlijk afbreuk doet aan de exploitatie van het werk waaruit het citaat komt. De maker moet na dit citaat nog steeds geld kunnen verdienen aan het werk en het elders (laten ) openbaar maken of (laten) verveelvoudigen. Als het gehele werk wordt geciteerd en dus vrij verkrijgbaar is, is het lastiger het werk elders nog tegen betaling te licentieren of exemplaren van werk te verkopen. Het is immers al gratis verkrijgbaar door het ‘citaat’. Is het werk erg kort, denk bijvoorbeeld aan een tweet, mag het wel in zijn geheel worden overgenomen. Zou je maar een deel van van zo’n kort werk gebruiken, zou dit juist afbreuk kunnen doen aan de persoonlijkheidsrechten van de maker.
beeldcitaat
In het geval van een kunstwerk en afbeeldingen is het lastig maar een deel te citeren. Daarom wordt er voor beeldcitaten gezegd dat zij slechts zodanig ondergeschikt moeten zijn aan de tekst waar het in verwerkt wordt, dat het beeldcitaat niet als exploitatie van het werk is aan te merken. Overigens kan een beeldcitaat ook van bewegend beeld zijn. Erg korte clips kunnen vaak in zijn geheel als citaat gebruikt worden. Komt het citaat uit een langere film of video, dan is het beter slechts een (deel van een) scène te gebruiken. Het beeld en de tekst of presentatie moeten als het ware een geheel vormen. De tekst moet gaan over het beeld of gaan over het onderwerp dat het beeld uitstraalt. De relatie tussen het beeld en de tekst moet duidelijk zijn. Het beeld moet een functie bij de tekst hebben. Bijvoorbeeld omdat het beeld zorgt voor verduidelijking van de tekst. Dit kan bijvoorbeeld door middel van het onderschrift. Maar is de verhouding tussen beeld en tekst niet juist, omdat het beeld te groot geplaatst wordt of de tekst te weinig toevoegt aan het beeld, wordt het beeld beschouwd als versiering. Een foto van een Sinterklaas bij een artikel over Sinterklaas voegt niets toe aan de tekst, maar is een versiering. Het is dan geen toelaatbaar beeldcitaat. Een foto van Bram van der Vlugt als Sinterklaas bij een artikel over zijn afscheid als Sinterklaas, omdat Stefan de Walle het overneemt, zou wellicht weer wel kunnen.
In het verleden was het zo geregeld dat het beeldcitaat vooral in een kleiner formaat dan het oorspronkelijke werk gebruikt moest worden. In dat geval ging het om de afmetingen. Omdat beelden steeds vaker digitaal zijn en als citaat het oorspronkelijke bestand wordt gebruikt, was dit niet langer houdbaar. De bedoeling erachter geldt echter nog steeds.
Een plaatje bij een praatje maakt nog geen beeldcitaat.
klankcitaat
Een klankcitaat of geluidcitaat is niet anders dan andere citaten en moet dus voldoen aan dezelfde regels. Het beste kun je het nog vergelijken met het bewegend beeld citaat. Een deel van een muziekstuk mag je als citaat gebruiken. In sommige gevallen kunnen korten jingles in zijn geheel als citaat worden gebruikt.
De lengte van het citaat moet nog steeds redelijk zijn bij het doel en de context waar het citaat in geplaatst zal worden. Er is dus geen sprake van een zogenaamde 30 seconden regel. Let er bij een klankcitaat op dat het in de juiste context en met het juiste doel gebruikt wordt. Opnemen in een nieuw muziekwerk valt meestal niet onder het citaatrecht. Alle overige regels, zoals het in acht nemen van persoonlijkheidsrechten en naam- en bronvermelding gelden voor alle soorten citaten, dus ook voor het klankcitaat.
checklist
Een goed citaat voldoet aan de volgende eisen:
– Het werk waaruit geciteerd wordt was al rechtmatig openbaar gemaakt;
– De omvang van het citaat moet redelijk zijn;
– Het citaat moet een onderdeel worden van een aankondiging, beoordeling, polemiek, wetenschappelijke verhandeling of ander vergelijkbaar doel;
– Persoonlijkheidsrechten van de maker moeten in acht worden genomen;
– Er moet een duidelijke naam- en bronvermelding geplaatst worden.
Overnemen uit de pers
Daarnaast bestaat er het overnemen uit de pers. Overnemen omvat meer dan citeren. Het gaat dus niet perse om een deel citeren dat in een andere context wordt geplaatst, maar ook om het overnemen van een volledig artikel zonder het in een andere context te plaatsen. Dit wil zeggen dat dag-, nieuws- en weekbladen, tijdschriften, vakbladen of de digitale en online versies daarvan nieuws uit andere media mogen overnemen. Wat ze mogen overnemen zijn nieuws- en gemengde berichten, ofwel berichten die vooral feiten bevatten, en artikelen over actuele economische, politieke, godsdienstige of levensbeschouwelijke onderwerpen alsmede werken van diezelfde aard. Deze nieuwsberichten moeten eerder al verschenen zijn in een nieuws- of weekblad, tijdschrift, radio- of televisieprogramma of ander medium met eenzelfde functie, zoals een nieuwswebsite.
Komt het werk dus niet uit een dergelijke bron, maar bijvoorbeeld van een persoonlijk blog, dan is deze exceptie dus al niet van toepassing. Andersom werkt dat net zo: haal je het citaat wel uit een dergelijke nieuwsbron, maar plaats je het vervolgens niet in het juiste medium, maar bijvoorbeeld op je eigen persoonlijke blog, dan mag dat citaat volgens deze exceptie ook niet zonder toestemming en zonder betaling gebruikt worden.
Goed, stel dat jij een regionale nieuwswebsite beheert en nieuws haalt uit een dagblad. Dan voldoe je wat dat betreft aan de regels. Maar we zijn er nog niet!
Vervolgens moet het bericht op een juiste manier worden overgenomen, zonder het te herschrijven. Je moet de persoonlijkheidsrechten in acht nemen. Zo mogen er bijvoorbeeld niet te veel wijzigingen in het oorspronkelijke werk aangebracht worden, laat staan het werk verminken. Daarnaast moet er aan deugdelijke naam- en bronvermelding gedaan worden. Dus de naam van de auteur moet vermeld worden, maar ook die van de oorspronkelijke nieuwsbron.
Voldoe je aan al deze eisen, dan mag je een volledig nieuuwsbericht overnemen. Beeldmateriaal, zoals foto’s vallen hier niet onder.
Voor berichten die geen nieuws- of gemengde berichten zijn, maar dus bijvoorbeeld die artikelen over actuele economische of politieke onderwerpen, kan de bron een uitdrukkelijk voorbehoud maken. In zo’n geval kan het artikel niet overgenomen worden op basis van deze regeling. Let op: dit is tegelijkertijd een ruimere als een strengere regeling dan de ‘gewone’ citaatexceptie van hierboven.
checklist
Kortom, dit zijn de stappen:
– Het moet gaan om nieuws of andere actuele berichtgeving;
– De bron moet een nieuws- of weekblad, tijdschrift, radio- of televisieprogramma of soortgelijke bron zijn;
– Het artikel wordt overgenomen door schrijvende pers voor dag-, nieuws- of weekbladen, tijdschriften, vakbladen, nieuws websites etc.;
– Er mag door de bron geen uitdrukkelijk voorbehoud zijn gemaakt;
– Het gaat niet om beeldmateriaal;
– Het artikel wordt overgenomen met in achtname van persoonlijkheidsrechten;
– Er moet aan deugdelijke naam- en bronvermelding gedaan worden.
Onderwijs
Voor het niet-commerciële onderwijs bestaat er een speciale regeling die erg lijkt op de citaatexceptie.
Belangrijk is dat het gaat om gedeelten van het werk die uitsluitend gebruikt worden ter toelichting bij het onderwijs. Dit werk moet dan wel eerst al rechtmatig openbaar gemaakt zijn. Een docent geschiedenis die weet dat een familielid met een geschiedenisboek bezig is en zonder toestemming van diens computer een mooi hoofdstuk haalt om tijdens de geschiedenisles te kunnen gebruiken, mag dit niet doen. Het werk is namelijk nog niet rechtmatig openbaar gemaakt. Dat het familielid er al eens over gesproken heeft of het misschien zelfs al heeft laten lezen, maakt nog niet dat het werk openbaar is. Ook hier weer moet het deel dat overgenomen wordt redelijk zijn. Redelijk voor onderwijsdoeleinden is echter wel ruimer dan redelijk bij de gewone citaatexceptie. Korte werken en afbeeldingen mogen in zijn geheel worden overgenomen. Zoals altijd moeten de persoonlijkheidsrechten weer in acht genomen worden en moet op duidelijke wijze de naam en bron vermeld worden. Bovendien moet er een redelijke vergoeding betaald worden aan de maker. In het verlengde hiervan liggen dan ook de privékopie en thuiskopie, maar dat zijn in zijn geheel geen citaten meer.
checklist
Om voor de onderwijsexceptie in aanmerking te komen worden de volgende stappen genomen:
– Het gaan om niet-commercieel onderwijs – onderwijs waar geen winst mee wordt gemaakt;
– Het werk was reeds rechtmatig openbaar gemaakt;
– De hoeveelheid die uit het werk wordt overgenomen moet redelijk zijn;
– Persoonlijkheidsrechten moeten in acht worden genomen;
– Er moet een duidelijke naam- en bronvermelding zijn;
– De maker moet een billijke vergoeding ontvangen.
Lees ook:
– Blog en een beeldcitaat
– Auteursrecht: Naamsvermelding
– Auteursrecht: Naamsvermelding 2
– Auteursrechtinbreuk. Eerst waarschuwen?
– Wat is nu commercieel gebruik?