Mickey Mouse in het publiek domein of toch niet?

Disney heeft vanaf 1990 gelobbyd om auteursrechtelijke bescherming in de Verenigde Staten uit te breiden. In 1928 werd namelijk Walt Disney’s eerste tekenfilm gepubliceerd: Steamboat Willie. Dat was ook meteen de introductie van Mickey en Minnie Mouse.

Zonder de langere bescherming zou Mickey Mouse al in 2004 in het publiek domein terecht zijn gekomen. Door wat gekscherend daarom ook wel de Mickey Mouse Protection Act genoemd wordt, eigenlijk de Copyright Term Extension Act uit 1998, werd de beschermingsduur van het auteursrecht voor bedrijven verlengd naar 95 jaar na eerste openbaarmaking of 120 jaar na creatie, afhankelijk van wat het eerst vervalt. Daarom kwam de Mickey Mouse uit 1928 op 1 januari 2024 in het publiek domein terecht.

Maar Disney heeft nog wel wat trucs achter de hand. Is Mickey Mouse dus helemaal rechtenvrij? Het laatste woord is er dus nog niet over gezegd.

Steamboat Willie in het publiek domein

Mickey Mouse is nogal gegroeid en geëvalueerd sinds hij voor het eerst verscheen in de short Plane Crazy (eerst nog zonder geluid en met als naam ‘Mortimer Mouse’) en daarna in de bekendere Steamboat Willie. Juist daarom is het ook alleen die allereerste versie van zowel Mickey als Minnie Mouse waarvan het auteursrecht nu na 95 jaar is vervallen en ze dus in het publiek domein zijn. Andere versies zijn dat nog niet.

In Nederland is de regel overigens dat werken 70 jaar na het overlijden van de maker in het publiek domein terechtkomen. De 95-jaarsregel uit de VS wijkt hier dus vanaf. Hoe dat precies zit heb ik eerder al eens uitgelegd, toen Winnie the Pooh in het publiek domein kwam.

Inmiddels zijn er al mensen die de oorspronkelijk versie wat hebben strak getrokken, er een 4K versie van hebben gemaakt, hem hebben ingekleurd, er NFT’s van verkopen en zelfs een horrorfilm is al in de maak.

Jij kunt geen eigenaar zijn van Mickey Mouse

Opeens verschijnen er ook video’s en publicaties dat ‘iedereen nu eigenaar kan zijn van Mickey Mouse’. Dat is juist niet het geval. Het hele idee van publiek domein is nu juist dat niemand er meer de eigenaar of rechthebbende van is. Het is van niemand en daardoor kan iedereen ermee doen wat hij/zij wil.

Maar dus wel alleen met de allereerste versie uit Steamboat Willie en dus niet de latere versies, want die zijn (mogelijk) nog beschermd door het auteursrecht. Maar steeds 95 jaar nadat zo’n nieuwere versie is gepubliceerd, valt ook die in het publiek domein. Het dus een kwestie van wachten.

Invloed van de verschillende versies van Mickey Mouse

Van de Mickey Mouse uit 1928 is op 1 januari 2024 het auteursrecht vervallen. Maar er bestaan natuurlijk allemaal nieuwe versies. Hij kreeg schoenen, kreeg kleur, andere ogen, werd in 3D uitgevoerd en wel meer wijzigingen.

Wanneer je nu de Mickey Mouse uit Steamboat Willie gebruikt en daar misschien wel wat wijzigingen op aanbrengt, bestaat de kans natuurlijk dat het ook lijkt op een nieuwere versie van Mickey Mouse, waarop nog wel auteursrecht rust. Is het dan niet alsnog een inbreuk?

Wie heeft het auteursrecht op wijzigingen?

Als je de maker bent van een werk heb je het auteursrecht op jouw werk. Maak je zelf wijzigingen of varianten, dan heb je daar ook het auteursrecht op. Omdat altijd het geheel van jou is, is er weinig aan de hand.

Maar soms borduurt een ander verder op een werk. Fijn als dat met toestemming gebeurt natuurlijk. Maar dan heeft in principe de oorspronkelijke maker het auteursrecht op de eerste versie en de andere maker het auteursrecht op de wijzigingen, als die creatief genoeg zijn voor een eigen auteursrecht. De maker die de wijzigingen heeft aangebracht heeft wellicht ook wel een auteursrecht op het geheel, maar kan vooral opkomen tegen een inbreuk op zijn eigen creativiteit en dus op zijn eigen toevoegingen. Deze maker kan niet opkomen tegen wijzigingen die alleen betrekking hebben op het origineel, want daar is hij immers niet de auteursrechthebbende van.

En zo moet je eigenlijk ook de Mickey Mouse situatie zien.

Omdat de oorspronkelijke versie nu in het publiek domein is, rust daar dus geen auteursrecht meer op. In vergelijking met het auteursrecht op nieuwere versies van Mickey Mouse lijkt het op de situatie waarbij het auteursrecht op de oorspronkelijke versie bij een ander ligt.

Ofwel: maak jij een variant op Mickey Mouse en heb je daarmee de creativiteit van Steamboat Willie overgenomen, dan kan dit nooit een inbreuk opleveren op een nieuwere versie van Mickey Mouse waar wel nog auteursrecht op rust. Maar heeft jouw versie onderdelen die teveel lijken op de nieuwere versies van Mickey Mouse, bijvoorbeeld door hem ronde schoenen te geven of ogen aan te meten die op een nieuwere versie lijken, dan maak je daarmee inbreuk op die nieuwere versei van Mickey Mouse.

Doet Disney een Taylor Swift?

De nieuwe oude Mickey Mouse: Steamboat Silly

In 2013 kwam Disney al met een variant van Mickey Mouse op de proppen die toch wel erg leek op de eerste versie uit 1928. En in 2023 verscheen de short ‘Steamboat Silly’, waarin de Mickey’s uit 1928 en 2013 samenkomen.

Was dit een poging om een ‘Taylor Swift’ te doen? Iets opnieuw uitbrengen om er zo (opnieuw) auteursrecht over te krijgen? Wellicht.

Maar de rechten van een uitvoerend artiest werken wel een beetje anders. Door simpelweg de 1928 versie opnieuw te publiceren, rust er op het karakter zelf niet opeens een nieuw auteursrecht. Natuurlijk wel op het verhaal.

Net zoals de versie uit 2013 al veel leek op die uit 1928. Daarvoor geldt, zoals hierboven al beschreven, dat er alleen nog auteursrecht rust op de verschillen tussen de 1928 en de 2013 versie.

Auteursrecht op Mickey Mouse in Nederland

“In alle gevallen wordt de duur geregeld door de wet van het land waar de bescherming wordt ingeroepen; tenzij de wetgeving van dat land anders beschikt overschrijdt hij evenwel niet de in het land van oorsprong van het werk vastgestelde duur.” staat in artikel 7 lid 8 van de Berner Conventie.

Ofwel: als Disney in Nederland bescherming wil inroepen, moeten we eerst kijken naar de beschermingsduur in Nederland. En hier geldt, kort gezegd, dat als een rechtspersoon de (fictieve) maker is, het auteursrecht duurt tot 70 jaar na eerste openbaarmaking of als de maker een natuurlijk persoon is, tot 70 jaar na het overlijden van de maker.

Disney zou Mickey Mouse nu juist in dienst van zijn eigen bedrijf hebben gemaakt, dus zou naar Nederlands recht het bedrijf Disney als maker worden aangemerkt. Dat betekent dat op 1 januari 1999 het auteursrecht al zou zijn vervallen en Mickey Mouse dus in Nederland toen al in het publiek domein zou zijn gekomen.

Maar als naar Nederlands recht Walt Disney de maker is (samen met Ub Iwerks), en zij later pas het auteursrecht aan Disney Studios hebben overgedragen, dan geldt het auteursrecht tot 70 jaar na overlijden van de langstlevende maker. Walt Disney overleed in 1966 en Ub Iwerks in 1971. Het auteursrecht zou dan gelden tot 2042. Dat duurt nog even, maar dan zouden wel alle werken waaraan Ub Iwerks heeft meegewerkt en de laatst levende van was, in het publiek domein vallen.

Omdat de Berner Conventie dus voorschrijft dat je nooit langere bescherming mag bieden dan het land van oorsprong, is de Mickey Mouse (en Minnie Mouse) uit 1928 al in het publiek domein gekomen.

Mickey Mouse is niet rechtenvrij

Het auteursrecht is vervallen op de oorspronkelijke versie van Mickey Mouse. Die bevindt zich in het publiek domein. Dat wordt vaak rechtenvrij genoemd.

Maar juist Mickey Mouse is een goed voorbeeld om mee uit te leggen dat ook zonder auteursrecht, iets nog niet rechtenvrij hoeft te zijn.

Op Mickey Mouse, zowel de beeltenis als de naam, rust namelijk nog een merkrecht. En dat kan in principe elke 10 jaar verlengd worden en dus oneindig duren, zolang het maar actief gebruikt blijft worden.

Een auteursrechtelijk vrij werk, kan dus, ook op een later moment nog, als merk worden ingeschreven. Als het vervolgens ook echt als merk wordt gebruikt is het beschermd. Wordt het niet gebruikt, dan kan het na 5 jaar weer komen te vervallen.

Mickey is goed beschermd als merk

Er zijn vele Mickey Mouse merken geregistreerd. Uiteraard is de naam dat, dus die kun je niet zomaar gebruiken. Maar wat dacht je van allerlei verschillende beeldmerken?

Het merk hierboven moet je als geheel beschouwen en niet als de vijf varianten afzonderlijk. Maar: het draait uiteindelijk wel om verwarring. En Mickey is nu eenmaal een sterk merk. Het kan dus best zo zijn dat slechts één figuurtje dat lijkt op een van deze vijf Mickey’s, toch kan zorgen voor verwarring. En dat mag niet.

De exacte Mickey Mouse uit 1928 lijkt niet als merk ingeschreven te zijn. Maar ze gebruiken het soms wel in hun logo. Ze proberen de versie uit 1928 zoveel mogelijk nog te gebruiken. En dat zou nog wel eens een slimme zet kunnen zijn.

Ondanks dat het auteursrecht nu op die eerste versie is vervallen, zullen we die eerste versie wel met Disney en met Mickey Mouse, en dus met die merken, associeren. Hoe beter Disney het blijft gebruiker, hoe sterker die associatie is. Daardoor kan er eerder sprake zijn van een merkinbreuk, bijvoorbeeld omdat:

• het product verward wordt met een product van Disney
• gedacht kan worden dat het product van Disney afkomstig is of met toestemming op de markt is gebracht
• het afbreuk doet aan de reputatie van Disney

Voorkom dus dat er sprake is van zogenaamd merkgebruik. Je mag Mickey Mouse niet als merk gebruiken en dat zou ik met geen enkele variant doen. Omdat dit al snel een merkinbreuk oplevert.

Mag ik nu alles doen met Mickey Mouse?

Het auteursrecht is dus vervallen, maar de merkenrechten nog niet. Bovendien is alleen de eerste versie van Mickey Mouse uit 1928 nu in het publiek domein.

Je mag er nieuwe animaties mee maken en je mag er ook producten mee verkopen, maar voorkom dat mensen kunnen denken dat het product bij Disney zelf vandaan komt.

Het kan dus slim zijn om duidelijke wijzigingen aan te brengen of het te combineren met andere afbeeldingen. Het moet dus geen ‘nepproduct’ gaan lijken. Maak je het voldoende eigen, dan zal er niets aan de hand zijn.

Wil je weten of je risico loopt en een rechtszaak van Disney aan je broek krijgt voor jouw idee? Boek dan eerst een Oploskoffie, voor je het product op de markt brengt.

Ook lezenswaardig: Of Mouse and Men: Will Mickey Mouse Live Forever? | Public Domain Day 2023 is Coming: Here’s What to Know | Public Domain Day 2024 is Coming: Here’s What to Know | Mickey, Disney, and the Public Domain: a 95-year Love Triangle | Has Disney’s sway on U.S. Copyright Law reached its tail end? Re-visiting the peculiar copyright of the maiden Mickey Mouse character