Citeren: wanneer en hoe is dat toegestaan?

Persoverzichten zijn ook citaten

Persoverzichten uit nieuwsbladen en tijdschriften vallen ook onder het citaatrecht. Eigenlijk gaat het hierbij vooral om een samenvatting van nieuws dat door anderen gebracht wordt, eventueel aangevuld met een citaat. Of een verwijzing, zoals het overnemen van een titel en inleiding en verdere verwijzing naar het gehele artikel. De Auteurswet heeft het weliswaar over papieren publicaties, maar natuurlijk geldt dit ook voor online artikelen.

Waarom het zo belangrijk is dat de wet dit nog apart noemt? Met name omdat hiermee duidelijk gemaakt wordt dat extra context in een geval als deze niet nodig is. Ik zal zometeen de verschillende criteria nog bespreken, maar het derde is eigenlijk wat ingewikkelder dan het in het rijtje staat omschreven. In de basis is het namelijk zo dat een citaat ondergeschikt moet zijn binnen een groter werk waar het in gebruikt wordt, zodat het ‘binnen het maatschappelijk verkeer redelijkerwijs geoorloofd’ is. Door de toevoeging dat persoverzichten ook toegestaan zijn, mag er dus meer.

Een vertaling is ook een citaat

Je mag citaten of quotes vertalen. Dan geldt het nog steeds als een citaat volgens het citaatrecht, zolang je aan alle andere criteria voldoet. Dat betekent vooral dat je zorgvuldig moet vertalen, zodat je er geen persoonlijkheidsrechten mee schaadt.

Wil je dus een Amerikaan citeren, maar doe je dat liever in het Nederlands? Mag! Wil je een boeddhistische monnik uit India citeren? Vertaal het gerust naar het Nederlands, zodat iedereen het begrijpt.

Criterium 1: rechtmatig openbaar

Dit is niet het moeilijkste criterium om aan te voldoen. Het gaat erom dat het werk al openbaar is én dat dit ook mocht van de maker.

Je mag dus niet citeren uit het dagboek dat je zusje zorgvuldig onder haar matras bewaart.

Je mag ook de afbeeldingen niet citeren die alleen tussen een fotograaf en tijdschriftredactie gedeeld zijn, om te kunnen bepalen wat er in het tijdschrift terecht moet komen. Dat ze het delen via een file sharing site is nog geen rechtmatige openbaarmaking, want het was nog niet de bedoeling dat het publiek de foto’s zou zijn. Pas vanaf het moment dat de foto’s in het tijdschrift hebben gestaan, mag het gepubliceerd worden.

Is het werk eenmaal rechtmatig gepubliceerd geweest, maar is het werk inmiddels offline gehaald of worden er geen nieuwe exemplaren meer uitgebracht, dan mag je nog steeds citeren, omdat het rechtmatig openbaar gemaakt is.

Criterium 2: gerechtvaardigd doel

Eigenlijk is dit criterium 1, maar het komt mij altijd handiger uit bij de uitleg, om hem als tweede te behandelen. Het gaat hier altijd om een serieus doel. De aankondiging, beoordeling, polemiek, wetenschappelijke verhandeling of vergelijkbaar doel.

In het bijzonder dus geen versiering of illustratie. Niet alleen maar om iets mooier, leuker of aantrekkelijker te maken.

Dat betekent ook dat een afbeelding op de cover van een tijdschrift of als ‘uitgelichte afbeelding‘ bij een blog of artikel, meestal niet een citaat is of kan zijn.

Even wat voorbeelden van de doelen:

Met een aankondiging vertel je wat iemand verder nog kan verwachten. Zo kan een tijdschrift vertellen welke nieuwe films er in de bioscoop komen, maakt een galerie een brochure met aankomende exposities waarin voorbeelden van werken worden opgenomen of een website publiceert de titels, met een thumbnail en misschien nog een paar zinnen uit de inleiding, van artikelen die elders te lezen zijn.

Een beoordeling kan een review of recensie zijn, bijvoorbeeld van een boek, film, tv-serie, tentoonstelling, product, musical of muziek. Je kunt daar een klein deel van laten zien, om je beoordeling te verduidelijken.

Een polemiek is een schriftelijk debat. Uiteraard wil en mag je dan ter onderbouwing uitspraken van anderen aanhalen. Datzelfde geldt voor de wetenschappelijke verhandeling. Denk alleen al aan de papers en scripties die studenten moeten schrijven, waarin wel eens uit literatuur geciteerd zal worden.

Criterium 3: omvang

De Auteurswet omschrijft het zo: ‘een citaat moet in overeenstemming zijn met wat in het maatschappelijk verkeer redelijkerwijs geoorloofd is’ en ‘aantal en omvang door het doel zijn gerechtvaardigd’. (Dit waren parafrases, geen citaten, anders hadden ze tussen dubbele aanhalingstekens gestaan)

De hoeveelheid die je gebruikt, moet dus in verhouding staan tot het te bereiken doel. Je mag daarom nooit meer gebruiken dan je nodig hebt. Doel bereikt? Klaar.

Dus geen langere fragmenten dan nodig, afbeeldingen niet groter tonen dan nodig, niet meer tekst dan nodig etc. Daarom gebruik je altijd maar een deel van een werk dat langer is, zoals van een langere tekst, een muziekstuk of film.

Maar kun je niet inkorten? Bijvoorbeeld omdat het een korte tweet is of je door het bijsnijden van een foto juist de persoonlijkheidsrechten zou schaden. Dan mag je juist het werk als geheel gebruiken, als dat bovendien nodig is om je doel te bereiken.

Criterium 4: persoonlijkheidsrechten

De persoonlijkheidsrechten worden ook wel de morele rechten genoemd. Er zijn een aantal persoonlijkheidsrechten:

1. recht op naamsvermelding (tenzij redelijkerwijs niet mogelijk)
2. publicatie onder een andere naam dan die van de maker, of een andere titel van het werk, als die op of bij het werk stonden vermeld
3. recht op verzetten tegen het wijzigen van het werk, tenzij dat onredelijk zou zijn
4. recht om te verzetten tegen verminkingen van het werk, die de eer en goede naam van de maker aantasten

Criterium 5: naam – en bronvermelding

Het is bij een citaat een actieve plicht om naam en bron te vermelden, op een duidelijke wijze, wanneer dat redelijkerwijs mogelijk is. De naam- en bronvermelding moeten dus voldoende duidelijk leesbaar zijn en gemakkelijk genoeg gevonden kunnen worden. Dit kan uiteraard per publicatie verschillen.

De bron kun je natuurlijk altijd noemen. Je weet immers zelf altijd waar jij iets vandaan hebt gehaald. Of dat nu een obscure website is of het YouTubekanaal van de NOS. De bron moet je dus altijd noemen. Bron: internet, volstaat uiteraard niet. Noem minimaal de specifieke website. En gaat het om een platform zoals YouTube, dan moet je naar mijn mening niet alleen YouTube als bron vermelden, maar het specifieke kanaal waar je de video hebt gevonden.

Alleen de bron noemen is dus niet genoeg. Kun je redelijkerwijs, dus met enige moeite, achter de naam van de maker komen, dan moet je die ook noemen. Doe je dat niet, terwijl je er redelijk gemakkelijk achter had kunnen komen, dan zorgt het ontbreken van de naam dat er geen sprake meer is van een citaat, maar is het een inbreuk op auteursrecht geworden.

Aan alle vijf criteria voldoen

Alleen als je echt aan alle vijf de criteria voldoet, is er sprake van een citaat. Gaat het bij een van de criteria fout, dan voldoe je niet meer aan deze uitzonderingsregel. Opeens is het dan geen citaat meer, maar een inbreuk op auteursrecht, waarvoor je schadevergoeding moet betalen.

Een screenshot kan een citaat zijn

Alle citaten kunnen een screenshot zijn, maar niet alle screenshots kunnen een citaat zijn.

Als het screenshot nodig is, om bijvoorbeeld te laten zien hoe iets eruit ziet op een website of om bijvoorbeeld te laten zien hoe het in de loop der jaren veranderd is, dan kan een screenshot prima als citaat dienen. Je hebt het dan bijvoorbeeld nodig voor de beoordeling. Bron van de site erbij, naam van de ontwerper of het bedrijf als dat genoemd staat, zorgen dat je het screenshot niet groter gebruikt dan nodig en je niet meer screenshots gebruikt dan nodig en klaar is Kees.

Muziek als citaat

Muziek kan een citaat zijn. Maar vooral niet als achtergrondmuziek of als intro of outro.

Muziek is een citaat, wanneer je bijvoorbeeld de muziek wil bespreken. Let niet op de fabeltjes dat je 30 seconden zou mogen laten horen. Gaat het je namelijk alleen om een bepaald rifje, dan mag je ook niet meer laten horen dan dat. Is het belangrijker dat je het refrein laat horen, omdat je dat wil bespreken, dan mag je het gehele refrein laten horen. Maar laat het niet vervolgens doorlopen op de achtergrond als dat niet nodig is, maar alleen maar leuk is. Dan moet je gewoon afdragen aan Buma/Stemra.

Een citaat op een product

Mag je een citaat op een product drukken? Het is een vraag die ik vaak krijg. Bijvoorbeeld een of twee zinnen uit een songtekst op een t-shirt of ansichtkaart. Dat is meestal niet een van die serieuze doelen.

Maar: de meeste van die citaten zijn op zichzelf nog niet auteursrechtelijk beschermd. Het zijn meestal maar eenvoudige, normaal Nederlandse zinnen. We herkennen ze alleen goed omdat ze in een bepaald liedje zitten of door een bepaald persoon zijn uitgesproken.

Iets dat in zijn geheel niet beschermd is door het auteursrecht, kun je gewoon gebruiken.